Thị Trường Nổi Truyền Thống Đứng Trước Sóng Gió

Dọc theo những dòng sông miền Tây Nam Bộ, tiếng máy nổ rền vang và mùi khói dầu loãng trong không khí đánh dấu sự hiện diện của các thị trường nổi - nét văn hóa đặc trưng tồn tại hàng thế kỷ. Thế nhưng, khung cảnh tấp nập với ghe thuyền chất đầy trái cây và hàng hóa giờ đây đang dần phai nhạt, nhường chỗ cho những con tàu du lịch ồn ào và bến cảng container hiện đại.

Tại chợ nổi Cái Răng (Cần Thơ), nơi từng được mệnh danh là "trái tim của đồng bằng", các ghe hàng truyền thống đã giảm 40% so với thập niên 1990. Bà Lê Thị Mai, người bán trái cây ba đời tại đây, vừa gói xoài vào lá chuối vừa chia sẻ: "Trước đây 5 giờ sáng đã hết hàng, giờ ngồi đến trưa vẫn còn dư. Khách mua toàn du khách ngoại quốc chụp ảnh rồi đi, ít ai mua thật sự".

Nguyên nhân suy thoái nằm ở chuỗi tác động đan xen. Hệ thống đường bộ phát triển khiến việc vận chuyển bằng đường thủy mất dần ưu thế. Dự án thủy điện thượng nguồn làm thay đổi dòng chảy, khiến mùa nước nổi - yếu tố sống còn của hệ sinh thái chợ nổi - ngày càng thất thường. Đặc biệt, lớp trẻ ở các làng chài đổ về thành phố làm công nhân, để lại khoảng trống trong việc kế thừa nghề truyền thống.

Chính quyền địa phương đã triển khai nhiều biện pháp bảo tồn. Tại chợ nổi Ngã Năm (Sóc Trăng), dự án "Ghe hàng di sản" được triển khai từ 2020, trang bị hệ thống pin mặt trời và đào tạo người bán kỹ năng tiếp thị. Anh Trần Văn Hùng, chủ ghe bán đặc sản mắm, cho biết: "Tui học cách đăng video lên TikTok, có khi bán được 20 hũ mắm chỉ qua tin nhắn".

Du lịch hóa cũng là con dao hai lưỡi. Trong khi các tour "sống ảo" trên sông mang lại nguồn thu, nhiều tiểu thương phàn nàn về việc bị yêu cầu mặc trang phục dân tộc giả tạo để phục vụ chụp hình. Ông Nguyễn Thanh Tùng, chuyên gia văn hóa ĐBSCL, cảnh báo: "Biến chợ nổi thành sân khấu kịch là cách hủy diệt nhanh nhất. Giá trị cốt lõi nằm ở sinh kế thực, không phải cảnh diễn".

Mô hình hợp tác xã kiểu mới đang mở ra tia hy vọng. Tại chợ nổi Cái Bè (Tiền Giang), 15 hộ gia đình liên kết thành tổ hợp cung ứng trực tiếp cho siêu thị. Họ dùng ứng dụng để cập nhật giá cả toàn vùng, đồng thời duy trì phương thức trao đổi bằng "cây bẹo" - cây sào treo mẫu hàng đặc trưng. Cô Nguyễn Thị Lan, thành viên hợp tác xã, giải thích: "Mỗi cây bẹo giờ có gắn chip định vị, khách hàng quét mã QR là biết nguồn gốc trái cây".

Bảo tàng chợ nổi đầu tiên dự kiến xây dựng tại Vĩnh Long vào 2025 sẽ lưu giữ hơn 200 hiện vật từ các thế hệ tiểu thương. Dự án này kết hợp công nghệ thực tế ảo, cho phép du khách trải nghiệm không gian chợ nổi xưa qua kính VR. Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu nhấn mạnh: "Bảo tàng chỉ là kho lưu trữ. Sức sống thực sự của chợ nổi phải đến từ chính dòng chảy đời sống đương đại".

Trong bối cảnh đô thị hóa không ngừng, sự tồn tại của các thi trường nổi đặt ra bài toán cân bằng giữa bảo tồn và phát triển. Câu trả lời có lẽ nằm ở việc tái định vị giá trị: không chỉ là điểm mua bán, mà còn là không gian văn hóa sống động, nơi kết nối quá khứ và hiện tại qua từng nhịp chuyển đổi của dòng sông.